Theo các nguồn sử liệu thì đền Trần- chùa Phổ Minh được xây dựng trong khu vực trung tâm của hành cung Thiên Trường thời Trần. Vị trí di tích tọa lạc tại làng Tức mặc,Phủ Thiên Trường với hạt nhân là Tức Mặc đã trở thành một trung tâm quyền lực lớn thứ hai sau Kinh đô Thăng Long, một khu vực hành chính đặc biệt trực thuộc triều đình Trung ương cùng quản lý và điều hành đất nước. Không chỉ có vậy Hành cung Thiên Trường / Phủ Thiên Trường còn là hậu cứ quan trọng trong cuộc kháng chiến chống xâm lược Mông - Nguyên của Đại Việt ở thế kỷ XIII-XIV.

    Vào đầu thế kỷ XV, nước Đại Việt bị đặt dưới sự độ hộ của giặc Minh, những cung điện nguy nga, tráng lệ của hành cung Thiên Trường đã bị quân xâm lược tàn phá, hủy hoại.Theo nguồn thư tịch cổ như văn bia, gia phả, sắc phong, câu đối… niên hiệu Chính Hòa 15 (1694) con cháu nhà Trần sau thời gian ly tán quay trở về quê hương xây dựng nhà thờ đại tôn trên nền tảng cung điện Trùng Quang xưa. Trải qua các triều đại đặc biệt dưới triều Nguyễn hàng năm đều cho tu bổ.

    Hiện nay, đền Trần gồm 3 ngôi đền; đền Thiên Trường là nơi thờ 14 vị Hoàng đế nhà Trần và Thủy tổ họ Trần ở Tức Mặc. Đền Cố Trạch là nơi thờ Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn cùng gia quyến, gia tướng. Đền Trùng Hoa là nơi thờ tượng 14 vua Trần. Toàn bộ di tích tọa lạc trên một địa thế cao ráo, rộng khoảng gần 8 ha, biệt lập với khu dân cư. Thế đất ở đây có dạng ngọa long ( rồng nằm). Theo thuyết phong thủy xưa thì đó là  kiểu đất đẹp, thế phát vương. Cả 3 ngôi đền có phong cách kiến trúc khá giống nhau và nằm trong một khuôn viên khép kín, chung một cổng vào, bên trên cổng có bức đại tự chữ Hán “Trần Miếu” vì thế “Đền Trần” là tên gọi chung cho cả 3 di tích.

Sơ đồ dự án Khu trung tâm lễ hội đền Trần, chùa Phổ Minh

     Dưới lòng đất khu vực quanh đền Trần chỉ cần đào xuống 0,3m-1m ở bất kỳ chỗ nào cũng bắt gặp nhiều gạch, ngói cổ. Trong đợt đào thám sát năm 1976 ở độ sâu 0,3m đã gặp một nền móng, trong đó có cả gạch bó kè. Những cánh đồng xung quanh khu vực di tích với diện tích khoảng trên dưới 20 mẫu Bắc Bộ còn nhiều tên lịch sử như: Kho Nhi, Nội Cung, Cửa Triều…Ở các địa điểm có liên quan đến di tích đã phát hiện nhiều gốm men ngọc, men nâu, những đầu rồng, đầu phượng đất nung, gạch hoa, ngói mũi hài để trang trí các công trình xây dựng….Gần đây, vào đầu năm 2016, Sở VH, TT và DL tỉnh giao Bảo tàng tỉnh phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam khai quật tại Khu vườn ươm và cánh đồng Nội Cung thuộc Khu di tích Đền Trần - Chùa Phổ Minh, phường Lộc Vượng- TP. Nam Định trên diện tích 405m2. Các hố khai quật được hoạch định ở góc phía đông nam của cánh đồng Nội Cung. Kết quả sơ bộ cho thấy, địa tầng ở khu vực các hố được khai quật tương đối giống nhau. Các dấu tích kiến trúc được phát hiện qua các hố khai quật gồm có trụ móng của kiến trúc nhà cửa, lầu các và các cống thoát nước, cùng khá nhiều đống vật liệu kiến trúc vỡ nát. Với việc phát hiện ra 2 dấu vết Lầu bát giác đã phần nào phản ánh tính chất của nơi này, đó là nơi nghỉ dưỡng của các vua Trần, mà trước đây mới chỉ biết đến khu vực phía tây của cung Trùng Hoa. Các kiến trúc ở khu vực Nội Cung, qua vật liệu đều thấy được khởi dựng khá sớm từ khoảng giữa thế kỷ XIII. Các giai đoạn kiến trúc cũng cho thấy nơi đây có nhiều lần xây dựng và dấu vết cuối cùng của các kiến trúc là vào thế kỷ XIV. Kết quả khai quật khảo cổ có thể khẳng định khu di tích đền Trần được xây dựng trên cương vực cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa trong Hành cung Thiên Trường của các Thượng hoàng nhà Trần.

    Mặc dù đền Trần là một nơi có dấu ấn lịch sử tâm linh tín ngưỡng lâu đời, được nhân dân khắp cả nước biết đến và tìm về đây dịp đầu năm nhưng lại có diện tích khá nhỏ nên việc thực hiện các nghi lễ trong dịp khai ấn gặp nhiều bất cập. Hơn nữa các hạng mục công trình của đền Trần đã được xây dựng từ lâu nên đã phần nào bị xuống cấp. Vì thế UBND tỉnh Nam Định đã quyết định xin chủ trương, kiến nghị cho tôn tạo, mở rộng xây dựng Khu trung tâm lễ hội tại đền Trần.

    Xác định được giá trị và tầm quan trọng của di tích, ngày 12/10/2005, Thủ tướng chính phủ đã quyết định số:252/2005/TTg phê duyệt “Dự án quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích lịch sử -văn hóa thời Trần ở Nam Định”. Đây là một công việc cần thiết, mang nhiều ý nghĩa thiết thực, thể hiện đạo lý “ uống nước nhớ nguồn” tri ân công đức của các các vị vua Trần. Mục tiêu của dự án không chỉ dừng lại ở mức độ bảo vệ quần thể di tích trên cơ sở pháp lý cao nhất là Luật di sản văn hóa mà còn tạo điều kiện cho khu di tích phát huy tốt nhất giá trị về nghiên cứu khoa học và khai thác tiềm năng du lịch, tạo đà cho phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

    Theo quyết định số 252 của Thủ tướng Chính phủ, phạm vi của Dự án bao gồm 2 vùng: Vùng một là bảo tồn và khai thác đặc biệt gồm nhiều di tích mà trọng tâm là di tích đền Trần – chùa Phổ Minh thuộc phường Lộc Vượng. Vùng hai gồm các di tích có yếu tố bảo tồn riêng biệt có diện tích rộng 1.315 ha và mang tính gián tiếp thuộc địa bàn các phường: Vị Hoàng, Trần Đăng Ninh, Trần Tế Xương và khu vực thành phố Nam Định.     

     Ngày 25/1/2019 tại Khu di tích lịch sử-văn hóa đặc biệt Đền Trần-Chùa Tháp. UBND tỉnh Nam Định tổ chức lễ khởi công dự án “Đầu tư xây dựng khu trung tâm lễ hội thuộc Khu di tích lịch sử-văn hóa thời Trần tại tỉnh Nam Định”. Dự án được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chủ trương đầu tư tại Quyết định 2095/QĐ-Ttg ngày 2/1/2016 xây dựng trên tổng diện tích đất 92,5 ha, gồm 3 phân khu chính: Khu công viên văn hóa Trần (25,6 ha); Khu Trung tâm lễ hội (23,6 ha) và khu đệm, khu dịch vụ, hệ thống đường giao thông kết nối đến các phân khu, giao thông nội bộ, công trình đầu mối hạ tầng kỹ thuật chung...Dự án được đầu tư xây dựng nhằm từng bước hoàn thiện Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử-văn hóa thời Trần tại tỉnh Nam Định, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 252 ngày 12/10/2005.

     Dự án có tổng mức đầu tư hơn 734 tỷ đồng, từ nguồn ngân sách Trung ương (Chương trình mục tiêu phát triển văn hóa), ngân sách địa phương, nguồn vốn xã hội hóa...

     Dự án xây dựng Khu trung tâm lễ hội thuộc khu di tích lịch sử văn hóa thời Trần tại Nam Định chia làm 02 giai đoạn:

     Giai đoạn 1: Xây dựng công trình sân lễ hội chính thuộc phân khu Trung tâm lễ hội. 02 hồ nước tạo cảnh quan thuộc phân khu Công viên văn hóa Trần, trục đường vào khu Trung tâm lễ hội.

     Giai đoạn 2: Xây dựng hoàn chỉnh các công trình còn lại của Dự án

    Dự án bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích lịch sử văn hoá thời Trần tại Nam Định gồm các hạng mục: Khu công viên văn hóa thời Trần (xây dựng 2 hồ nước cảnh quan với diện tích 12ha trong lô 5 và lô 7; cây xanh cảnh quan và hệ thống hạ tầng kỹ thuật); Khu trung tâm lễ hội gồm sân lễ hội chính và các sân phụ, hệ thống cây xanh và cảnh quan phục vụ lễ hội.

     Việc xây dựng khu trung tâm lễ hội thuộc khu di tích lịch sử văn hóa thời Trần là một trong những dự án trọng điểm của tỉnh Nam Định, bên cạnh việc gìn giữ, phát huy giá trị lịch sử, văn hóa của quần thể khu di tích trong giai đoạn mới, phát huy truyền thống yêu nước, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, khơi dậy niềm tự hào dân tộc cho các thế hệ người Việt Nam. Trong tương tai gần dự án cũng sẽ hình thành một điểm du lịch thu hút du khách trong nước và quốc tế đến thăm quan, nghiên cứu, tìm hiểu về văn hoá thời Trần, làm phong phú hơn các địa điểm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng phù hợp với ước nguyện của nhân dân,góp phần xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Trần Thị Thủy - BQL Khu Di tích LS- VH Đền Trần - Chùa Tháp