Đầu xuân, hàng trăm nghìn người lại đến Đền Trần, thuộc Khu di tích lịch sử văn hóa Đền Trần-Chùa Tháp (TP Nam Định, tỉnh Nam Định) dự Lễ khai ấn, mong chờ lá ấn lộc để cầu bình an, may mắn.

 Nguồn gốc lịch sử

Theo ông Nguyễn Văn Thư, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định, để hiểu nguồn gốc lịch sử của lễ khai ấn, phải đặt trong tổng thể cả khu di tích, nơi đã được xếp hạng di tích quốc gia từ những năm 1960, đến năm 2012 được công nhận di tích quốc gia đặc biệt. Năm 2014, Lễ hội Đền Trần, trong đó có Lễ khai ấn được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Khu di tích Đền Trần không chỉ là nơi thờ tự 14 vị vua nhà Trần và Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn, mà được hình thành trên cương vực thủ phủ của Phủ Thiên Trường và Hành cung Thiên Trường, được xem như kinh đô thứ 2, trung tâm quyền lực và căn cứ quân sự của nước Đại Việt thế kỷ XIII-XIV. Bởi thế, các hoạt động lễ hội sau này đều thấm đẫm tinh thần lịch sử, văn hóa triều Trần. Lễ khai ấn là một trong số đó.

Đến nay, tuy chưa phát hiện tài liệu, sử sách ghi chép cụ thể nguồn gốc, lịch sử của Lễ khai ấn Đền Trần, nhưng đây là một tục lệ có từ lâu đời, được nhân dân làng Tức Mặc gìn giữ qua nhiều thế hệ. Gần đây các nhà nghiên cứu đã tìm được một bài thơ có tên “Thập tứ dạ quan khai ấn hội” - có nghĩa là “Tối mười bốn đi thăm hội khai ấn” của TS Đỗ Hựu, người xã Đại Nhiễm (thời Trần là xã Văn Tập), huyện Ý Yên nay thuộc xã Yên Bình, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Ông đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ khoa Mậu Tuất, niên hiệu Hồng Đức 9 (1478) đời Lê Thánh Tông, làm quan đến Lại bộ Tả Thị lang, từng đi sứ nhà Minh và có công chiêu dân khai hoang vùng đất ven sông Hát. Dịch giả Dương Văn Vượng dịch bài thơ chữ Hán của ông như sau: “Từng nghe ngày tr­ước Trần v­ương/Tức Mặc còn có tổ đường nơi đây/Dời về Vạn Khoảnh đất này/Khang thôn định trạch thảo ngay hòa hài/Lòng thành tế cá hôm mai/Khai ấn cầu vọng lâu dài yên vui/Đến nay đâu sánh ở đời/Dân thôn mãi mãi bày lời tạ ơn”. Như vậy, Lễ khai ấn Đền Trần được ghi nhận diễn ra sớm nhất từ thế kỷ XV.

Về nghi lễ tổ chức, ông Nguyễn Văn Thư phân tích: Lễ khai ấn đầu xuân tại Đền Trần diễn ra vào giờ Tý đêm 14, rạng ngày 15 tháng Giêng. Rằm tháng Giêng là Tết Nguyên tiêu, là tuần trăng đầu tiên của năm, được xem là thời khắc đất trời giao hòa. Theo tư duy của cư dân nông nghiệp lúa nước thì ngày này có ảnh hưởng đến công việc của cả năm “cúng bái cả năm, không bằng rằm tháng Giêng”. Còn giờ Tý là thời điểm chuyển giao giữa ngày cũ sang ngày mới. Người xưa quan niệm “Nhân sinh khởi Tý, Thiên địa khởi Ngọ” (con người bắt đầu công việc vào giờ Tý, trời đất tụ hội vào giờ Ngọ). Như vậy, lễ khai ấn đầu xuân có ý nghĩa chấm dứt những ngày nghỉ Tết, bắt đầu công việc của một năm mới, cầu cho “Quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa”.

Một số nhà nghiên cứu cho rằng, ban đầu lễ khai ấn được tổ chức tại Trần Miếu. Từ khi đền Cố Trạch được xây dựng về phía đông Trần Miếu thì các quả ấn được cất giữ trong chính cung của ngôi đền này. Từ đó, vào đêm 14 tháng Giêng hằng năm nhân dân địa phương tổ chức rước quả ấn từ đền Cố Trạch sang bên đền Thiên Trường, sau đó mới làm lễ khai ấn. Người chủ lễ (là cụ cao niên thay mặt dòng họ Trần trong làng Tức Mặc) khăn áo chỉnh tề, vào chính cung làm lễ xin rước hòm ấn sang đền Thiên Trường.

Được biết, trong hòm, cất giữ hai quả ấn. Quả ấn nhỏ khắc hai chữ Hán “Trần miếu” theo kiểu chữ triện. Quả ấn lớn khắc bốn chữ Hán “Trần miếu tự điển” (điển lệ tại miếu Trần) khắc kiểu chữ chân phương. Ngoài ra, trên cạnh quả ấn lớn còn khắc dòng chữ Hán “Tích phúc vô cương” (ban phúc lộc dài lâu mãi mãi). Sau khi đoàn rước về đền Thiên Trường, vị chủ lễ dâng lá sớ lên các vị hoàng đế triều Trần. Sau khi tuyên sớ xong, lễ khai ấn bắt đầu, người chủ lễ dùng quả ấn đóng lên những tờ giấy mầu vàng. Mọi người tham dự lễ khai ấn đầu xuân trong không khí thiêng liêng với tâm trạng vui vẻ, hồ hởi, cầu mong một năm mới “thiên hạ thái bình”, “nhân khang vật thịnh”, công việc sẽ được hanh thông.

Hiểu đúng để thêm trân trọng nghi lễ

Ông Nguyễn Văn Thư cho rằng, ấn “Trần Miếu tự điển” không gắn với một cấp hành chính hay chức quan nào, đơn giản nó chỉ mang ý nghĩa về điển lệ thờ tự ở “Miếu Trần”. Vì vậy, lá ấn mang yếu tố tín ngưỡng, tâm linh. Tuy thế, ấn này được lưu giữ và tiến hành nghi lễ vào giờ thiêng, trong không gian thiêng là nơi thờ các vua Trần và Đức Thánh Trần, xưa kia là các cung điện của Thượng hoàng nhà Trần trong Hành cung Thiên Trường. Bởi thế, dân gian quan niệm lá ấn cũng như lộc Vua, lộc Thánh ban cho để hy vọng có sự che chở, phù hộ trong cuộc sống.

Đi dự Lễ khai ấn Đền Trần còn là một cuộc du xuân, hành hương về quê hương, tự soi mình, phát huy truyền thống của cha ông, học tập những kinh nghiệm trong dựng nước và giữ nước của triều Trần, tiếp nối truyền thống lịch sử để góp phần xây dựng, phát triển đất nước. Ngay ở cửa đền, người xưa đã nhắn nhủ hậu thế bằng câu đối: “Dân vi bang bản thiên niên sách/Công tại nhân tâm vạn cổ trường” (Dân là gốc nước, ngàn năm nêu sách lược/Công ở lòng người, muôn thuở dài lâu).

Theo ông Nguyễn Đức Bình, Trưởng ban Quản lý Khu di tích lịch sử văn hóa Đền Trần-Chùa Tháp, xưa, lễ hội khai ấn chỉ tổ chức ở quy mô làng, xã. Khoảng 20 năm trở lại đây, lễ hội này thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách trong và ngoài tỉnh. Lễ hội khai ấn không chỉ có nghi thức khai ấn, mà còn có nhiều nghi thức, hoạt động đặc sắc, đậm đà tính truyền thống khác, trong đó nổi bật là lễ rước kiệu Ngọc Lộ và lễ rước nước, tế cá. Đoàn rước kiệu Ngọc Lộ gồm hàng trăm người, có đầy đủ cờ, nghi trượng, dàn bát âm thực hiện nghi lễ xin rước bát hương thờ Phật hoàng Trần Nhân Tông (vị vua thứ ba đời Trần và cũng là Đệ nhất Tổ của thiền phái Trúc Lâm) tại gian thờ của chùa Phổ Minh, rước về đền Thiên Trường với ý nghĩa bái tổ, tri ân công đức của các bậc tiền nhân.

Lễ rước nước, tế cá diễn ra một ngày sau lễ rước kiệu Ngọc Lộ. Sau khi lấy nước ở giếng Rồng, đoàn lễ tổ chức đánh bắt hai loại cá “triều đẩu” (cá quả) và “long ngư” (cá chép), chuyển đến kiệu Rồng để làm lễ tại sân đền Thiên Trường. Nghi lễ này có ý nghĩa tôn vinh nghề chài lưới vốn là xuất thân của nhà Trần và cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Ông Bình cho biết, các nghi lễ này từng bị mai một trong thời gian dài, trước khi được phục dựng đầy đủ vào năm 2015 dựa theo các tư liệu cổ của các cụ cao niên làng Tức Mặc.

Trước đây, từng có thời gian việc tổ chức Lễ hội khai ấn Đền Trần để lại ấn tượng không đẹp với du khách về cảnh “chặt chém”, chen lấn, xô đẩy, ném tiền lẻ vào kiệu rước ấn… Đến nay, công tác tổ chức lễ hội đã được cải thiện nhiều, giúp đêm khai ấn diễn ra an toàn, văn minh, trang trọng. Việc dự án Khu trung tâm lễ hội thuộc Khu di tích lịch sử-văn hóa thời Trần dần hoàn thiện cũng tạo thêm không gian, cảnh quan để du khách vãn cảnh, du xuân, chờ đón lá ấn lộc đầu năm.